Διδάγματα από τη Σερβία: Η Ευρώπη σε αναζήτηση γνώσης για το νερό

Η Νοτιοανατολική Ευρώπη, λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφίας και των κλιματικών προκλήσεων, προβάλλει σημαντικά ζητήματα σχετικά με τη διαχείριση των υδάτων. Η Σερβία, αν και δεν διαθέτει θαλάσσια έξοδο, έχει το 92% της επικράτειάς της να ανήκει στη λεκάνη απορροής του Δούναβη, αναδεικνύοντας τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει στην υδάτινη πολιτική. Με την υποστήριξη των επιστημόνων από τη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, δημιουργείται ένας λεπτομερής χάρτης της υδάτινης κατάστασης της χώρας, καλύπτοντας από τις υποδομές μέχρι τη νομοθεσία και τις ερευνητικές στρατηγικές που επιδιώκουν να μειώσουν το χάσμα με την υπόλοιπη Ευρώπη.

Η Σερβία αντιμετωπίζει μέτριες έως έντονες ηπειρωτικές κλιματικές συνθήκες, με ετήσιες βροχοπτώσεις περίπου 730 χιλιοστά. Οι πιο έντονες βροχοπτώσεις παρατηρούνται από τον Μάιο μέχρι τον Ιούλιο, ενώ ο Φεβρουάριος είναι ο πιο ξηρός μήνας. Η μέση ροή των επιφανειακών νερών των ποταμών ανέρχεται σε 505 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο, με σημαντικές μεταβολές ανά περιοχή και χρονική στιγμή. Οι υπόγειοι υδροφορείς δεν επαρκούν και είναι άνισα κατανεμημένοι, γεγονός που κάνει τη χώρα να έχει εξάρτηση από διεθνείς ποταμούς όπως ο Δούναβης, ο Τίσα και ο Σάβα. Η στρατηγική σημασία αυτών των υδάτινων ροών ενισχύει τη συμμετοχή της Σερβίας σε διεθνείς συμφωνίες για την προστασία και τη διαχείρισή τους.

Η συνολική κατάσταση της υδρολογικής προστασίας στη Σερβία είναι ανησυχητική. Μόνο το 60% του πληθυσμού συνδέεται με δίκτυα αποχέτευσης, και λιγότερο από το 20% των αστικών λυμάτων υφίσταται επεξεργασία πριν από την απόρριψή τους στο περιβάλλον. Η χρήση βόθρων που ρυπαίνουν τα υπόγεια νερά είναι διαδεδομένη, ενώ οι ελλείψεις στην επεξεργασία βιομηχανικών αποβλήτων, η γεωργική ρύπανση και οι παράνομες χωματερές επιδεινώνουν την κατάσταση. Ως αποτέλεσμα, πολλές επιφανειακές υδατοσυλλογές δεν πληρούν τις απαιτήσεις για καλή οικολογική ή χημική κατάσταση. Παρά ταύτα, έχουν γίνει δημόσιες επενδύσεις για την κατασκευή νέων αποχετευτικών και βιολογικών μονάδων.

Η κλιματική αλλαγή προσθέτει μια νέα διάσταση στην ήδη περίπλοκη κατάσταση. Αναμένονται πιο συχνές και έντονες ακραίες καιρικές συνθήκες, όπως ξηρασίες και πλημμύρες, καθώς και μείωση των βροχοπτώσεων στις νότιες και ανατολικές περιοχές. Η ανάγκη για ανθεκτικότητα στα συστήματα ύδρευσης και διαχείρισης υδάτων είναι πλέον επιτακτική.

Στη Σερβία, το 87% του πληθυσμού έχει πρόσβαση σε δημόσιο νερό, ενώ το υπόλοιπο βασίζεται σε τοπικές πηγές. Τα δύο τρίτα του πόσιμου νερού προέρχονται από υπόγεια αποθέματα, αλλά οι παλιές υποδομές οδηγούν σε απώλειες που ξεπερνούν το 40%. Σε πολλές περιοχές απαιτούνται σύγχρονες τεχνολογίες καθαρισμού εξαιτίας της χαμηλής ποιότητας του νερού. Οι τιμολογήσεις του νερού δεν επαναφέρουν πλήρως τα κόστη. Από το 1990 έως το 2015, η βιομηχανική χρήση νερού μειώθηκε δραστικά, αλλά από τότε παρατηρείται σταδιακή ανάκαμψη. Αντίθετα, η άρδευση είναι ανεπαρκής, κυρίως λόγω των ευνοϊκών φυσικών συνθηκών. Η υδροηλεκτρική ενέργεια καλύπτει γύρω στο 25% της ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας, αν και οι νέες μικρές υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις έχουν προκαλέσει ανησυχίες για τις περιβαλλοντικές τους επιπτώσεις.

Η κεντρική νομοθεσία και προσέγγιση της Σερβίας επηρεάζεται από τη διαδικασία ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η εναρμόνιση με την ευρωπαϊκή νομοθεσία στον τομέα των υδάτων και των αποβλήτων προχωρά, αν και με χαμηλούς ρυθμούς. Προγραμματίζονται πλήρεις ευθυγραμμίσεις σε βάθος χρόνου. Στη σύντομη προοπτική, η κυβέρνηση προωθεί σχέδια κυκλικής οικονομίας, ενώ από το 2017 εκπονείται Εθνική Στρατηγική Έρευνας και Καινοτομίας για την Έξυπνη Εξειδίκευση (RIS3), σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης. Εθνικές αρχές όπως το National Science Fund και το Innovation Fund προκηρύσσουν δράσεις που σχετίζονται με τη κυκλική διαχείριση υδάτων, αν και η εφαρμογή των σχετικών προγραμμάτων είναι αργή, λόγω έλλειψης γνώσεων και κινήτρων.

Ωστόσο, η ερευνητική κοινότητα αναπτύσσει έντονη δράση. Το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου συμμετέχει σε πολυάριθμα εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα, εστιάζοντας στο κυκλικό νερό. Στο πλαίσιο του CIRC-BOOST (Horizon Europe), προάγονται κυκλικές λύσεις στην κατασκευή. Το EuPolis (Horizon 2020) αντιμετωπίζει αστικές προκλήσεις σχετικά με το νερό, συνδυάζοντας γνώσεις από διαφορετικούς τομείς. Το WATERGY (Erasmus Mundus) αναπτύσσει νέα προγράμματα σπουδών για την αλληλεπίδραση νερού και ενέργειας, σύμφωνα με την Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ. Το πρόγραμμα 0-Waste-Water, που υποστηρίζεται από το Serbian Science Fund, χρησιμοποιεί απόβλητα υλικών για τη δημιουργία πορώδους οδοστρώματος, μειώνοντας έτσι τις πλημμύρες και τη ρύπανση. Τέλος, η πρωτοβουλία Citizen Co-creation, με υποστήριξη από το Σερβικό Κέντρο Προώθησης της Επιστήμης, ενισχύει τη συμμετοχή των πολιτών στην εφαρμογή νέων ευρωπαϊκών κατευθυντήριων γραμμών για τη διαχείριση λυμάτων με στόχο την ενεργειακή ουδετερότητα.

Εν κατακλείδι, η πορεία προς βιώσιμη διαχείριση των υδάτων στη Σερβία είναι απαιτητική, αλλά αναστρέψιμη. Οφείλει να υπάρξει στενή συνεργασία μεταξύ των φορέων που εμπλέκονται στην υδάτινη πολιτική και της καινοτομίας, επιτάχυνση εφαρμογών, καθώς και ενίσχυση των θεσμών για την ασφαλή ανάκτηση κόστους. Η υδάτινη πρόκληση που αντιμετωπίζει η Σερβία διαθέτει τεχνικές, κοινωνικές και θεσμικές διαστάσεις, και για αυτόν τον λόγο, απαιτεί ολοκληρωμένες λύσεις που περιλαμβάνουν και τις τρεις αυτές πτυχές.